Een vitale visie voor school (1)
De betekenis van een visie voor school wordt algemeen onderkend, toch worstelen veel scholen met het formuleren van zo’n beeld van de toekomst en misschien nog meer met het realiseren ervan: de visie komt niet echt tot leven in school, wordt niet vitaal. Jammer, want onze Onderwijsinspectie rapporteert in 2018 zorgelijk over de resultaten van de Nederlandse scholen in internationaal perspectief, maar stelt vast dat een categorie scholen zich aan de malaise onttrekt: de scholen met een uitgesproken visie op onderwijs.
Waarom gaat het zo vaak mis? Een paar notoire faalfactoren:
- Onduidelijkheid over wat ’onderwijsvisie’ is. Dat blijkt uit visies van vele scholen. Er staan formules als: “… is een eigentijdse school die kwalitatief goed onderwijs aanbiedt” of: “… het bieden van uitstekend onderwijs dat bijdraagt aan de brede ontwikkeling van de kinderen. Hierbij staat ‘leren met hoofd, hart en handen’ centraal en gaat het naast denken ook om ervaren en doen”. Dit zijn beschrijvingen van de vigerende praktijk, geen beelden van de toekomst van de school.
- De waan van de dag overheerst. De problemen in de dagelijkse praktijk vragen zoveel aandacht dat het langetermijnperspectief erbij inschiet. De energie van het team gaat op aan het oplossen van actuele problemen.
- De leden van het schoolteam onderkennen (nog) onvoldoende dat ze elkaar nodig hebben en het samen moeten oplossen. Het belang van een gezamenlijke visie wordt dan ook niet onderkend. De betrokkenheid op de visie is te laag, het team ervaart geen eigenaarschap: een van de belangrijkste faalfactoren.
- We hebben het al bij de planning van onze taken in de agenda van morgen: de neiging te overschatten wat we kunnen doen in een dag. Bij de vorming en vertaling van een visie voltrekt deze overschatting zich in een veelvoud. De uitrol van een visie in school kost meerdere jaren, jaren van geconcentreerde collectieve inzet, uithoudingsvermogen. De overschatting van wat in een zekere tijd reëel mogelijk is, uit zich in school o.a. in een veel te lange lijst met activiteiten en projecten in het kader van de visie.
- De schoolleiding geeft onvoldoende prioriteit aan de visie en/of is niet in staat de condities te creëren voor succes: onvoldoende draagvlak organiseren, niet persoonlijk uitdragen van de visie en geen benadrukking van het belang ervan voor de school als geheel, geen vaststelling en borging van tussenopbrengsten, onvoldoende professionele ruimte aan het team bieden etc.
De kosten van het falen bij de vorming of vertaling van een visie zijn onbetaalbaar. Het grote verlies zit hem in het teloorgaan van de betrokkenheid van het team op elkaar en op de organisatie van de school als geheel. Dat heeft absoluut gevolgen voor de kwaliteit van het onderwijs en daarmee voor de prestaties van de leerlingen. Dus voor een visieproces geldt: je moet het doen en je kunt het maar 1 keer doen: goed!
Een onderwijsvisie is een uitdagend beeld van de toekomst van de school: haalbaar door flink te strekken, door een gezamenlijke inspanning te leveren en door vol te houden. Er gaat nogal wat energie in zitten, dus moet er wel wat dwingends uitgaan van de visie, het gevoel dit te moeten doen (voor de kinderen), omdat het ze echt vooruithelpt, een grote verbetering voor de school betekent, de school zal doen overleven, de samenleving dient etc. Om vitaal te kunnen worden moet een onderwijsvisie aan een aantal eisen voldoen:
- Een onderwijsvisie moet gaan over onderwijs De visie beschrijft hoe deze school aankijkt tegen de (toekomstige) aard en verhouding van leerling, leraar en leerstof. Een complete visie geeft weer hoe, in de optiek van de school, kinderen idealiter leren, formuleert een beeld van wat in de ogen van de school met voorrang geleerd moet worden, hoe onderwijzen het best vormgegeven kan worden en hoe de school zich moet organiseren om de ontwikkeling van leerling en leraar te faciliteren. Het lijkt zo logisch, maar toch bevatten veel schoolvisies uitgebreide analyses van de samenleving en de rol van de school in de maatschappij, maar komt de kern niet aan de orde.
- De visie moet getuigen van ambitie De visie verbeeldt de passie en de dromen van de mensen in en rond de school. Te algemene visies sturen niet: “Bij ons staat het kind centraal” of varianten daarop is mogelijk de meest verbreide ’visie’ in de scholen, maar zegt niet zoveel over het handelen in de school. Je kunt er bovendien niet tegen zijn en het is dus niet onderscheidend. Er gaat weinig richting en inspiratie van uit. Een krachtige visie daagt ook uit tot tegen zijn, daagt uit tot dromen en tot discussie.
- De visie moet richting geven aan de keuzes en het handelen in de school, aanzetten tot actie Een visie moet eenduidig en helder zijn. Iedereen moet door de visie weten waar het om te doen is op deze school. “Wij begeleiden bij leren.”, was de kern van een visie van een school die goed richting geeft aan het handelen. Er zit een mooie voorzet in over de verhouding tussen de leraar en de leerling op de school. Een eenduidige en heldere visie is gemakkelijk tot een pakkend verhaal om te smeden, laat zich goed doorvertellen.
- Een visie moet maatschappelijk bijzonder relevant zijn Een visie gaat ergens over, heeft inhoud. Bij een school is de inhoud geënt op de maatschappelijke kerntaak. De eigentijdse vertaling van de pedagogische en onderwijskundige opdracht vanuit de samenleving moet erin doorklinken en door alle betrokkenen worden erkend en herkend. De visie weerspiegelt de wezenlijke aspiraties van de mensen in de school voor de leerlingen en de samenleving. Ten voorbeeld de visie van een basisschool: “In …. werken en leren al onze leerlingen in een leergemeenschap waar ze samen leren wie ze zijn en hoe ze zich tot anderen verhouden, want een ongedeelde samenleving vraagt om een ongedeelde school.”
- De visie moet echt zijn, ingaan op wat ten diepste leeft in de school Een visie moet de echte opgave van de school aan de orde stellen, wat er echt leeft. Daarvoor moet een zorgvuldige zoektocht naar de ambities, kwaliteiten en motieven van de betrokkenen plaatsvinden. Een quick win-proces leidt snel naar een big loss-effect. Lege visies met algemene uitspraken werken niet in de schoolpraktijk door. Er is een collectieve ontdekkingstocht naar diepere drijfveren nodig om tot echtheid te komen.
- De visie moet evenwichtig zijn Echtheid gaat vooral over de diepte van de visie, het evenwichtig zijn over de breedte. In een school spelen altijd uiteenlopende belangen en overtuigingen. De visie moet om vitaal te kunnen zijn voldoende van die belangen en overtuigingen met elkaar verzoenen. Een visie moet de boel bij elkaar brengen, verenigen en verbinden. Dan komt de collectieve energie vrij die nodig is om haar te realiseren. Dit vereist wel een hoogstaande balanceeract. Het verbinden mag niet ten koste gaan van de echtheid, mag niet tot een platte, nietszeggende visie leiden.
Al met al, opgeteld, de belangrijkste eis is: een visie moet de school in beweging brengen in een gewenste richting. Moet vitaal kunnen worden, de school tot leven wekken. Meer daarover in Een vitale visie voor school (2).
Dit artikel is gebaseerd op Een vitale visie voor school. Luc Greven (2021), Instondo, Dordrecht.